آقای هاشمی رفسنجانی در یکی از مباحث سیاسی خود می 'گوید : ( شاید خیلی ها ترجیح می دهند به جای این که حزب تشکیل دهند ، باندتشکیل دهندتا در مقابل مردم پاسخگو نباشند. در حقیقت باندها جای احزاب را گرفته اند ).[1] .

آنچه که تحت عنوان : ( مشروعیت قدرت سیاسی در زیر چتر کلاینتالیسم ) نامیده می شود موضوعیست که سالیان سال است به صورت مزمن در پیکره ی جامعه ما ریشه دوانده و همچون آفتی در حال تخریب ارکان اقتصادی، فرهنگی، سیاسی،ا جتماعی و...  جامعه و چالشی بزرگ برای سیات گذاری عمومی در ایران می باشد.

نظـام کلاینتالیسم(clientelism ) نظامی مولوک الطوایفی و غیر طبقاتی است که مانع رشد و توسعه ی اقتصادی می شود . مطالعات بن فیلد و هاچینسون در جنوب ایتالیا نشان می دهد که رابطه ی غیر طبقاتی پاترون (patron - حامی)  و کلاینت (client - کارگزار )  ، ترمزی برای رشد اقتصادی بوده است که امروز ما همین مدل رفتار سیاسی را در ایران شاهدیم .

کلاینتالیسم رابطه ای ساختاری میان حامی(Paron) و پیرو(Client) است. حامی از کلمه اسپانیایی پاترون به معنی بالادست یا فرد صاحب قدرت گرفته شده است. پیرو یا کارگزار (کلاینت) به معنی عامل زیر دست است و کسی که به حامی خود خدمت می کند و در مقابل منافع اقتصادی و سیاسی می برد.

آیزنشتات وروینگر، ویژگی های اصلی روابط کلاینتالیستی را این چنین برمی شمارند:

۱) این روابط براساس ترتیبات شخصی است.

۲) در این روابط منابع اقتصادی و سیاسی مبادله می شود.

۳) منابع به شکل بسته بندی و نه جداجدا مبادله می شود.

۴) رابطه با توده ها بدون شرط و برای مدت زمان طولانی است.

۵) رابطه حامی ـ پیرو یک رابطه داوطلبانه است.

۶) ماهیت عمومی روابط کلاینتالیستی موجب تضعیف همبستگی های افقی بویژه در مورد پیرو می شود.

۷) این روابط براساس نابرابری و اختلاف بسیار زیاد قدرت قرار دارد.

۸) این روابط، غیررسمی است و ضرورتاً براساس فهم قانونی نیست.(۱)

شبکه های حامی ـ پیرو ممکن است در تمام کشورها وجود داشته باشد، ولی در کشورهایی که حاکمیت اقتدارگرا دارند بسیار بیشتر است. نکته جالب در این روابط، تشکیل شبکه هایی از حامیان توسط آن دسته از رهبران سیاسی است که سعی دارند از طریق ارائه توجه و پشتیبانی به تک تک شهروندان موجود در آن شبکه و متقابلاً دریافت توجه و پشتیبانی آنها، برای خود پیروانی دست و پا کنند. سیاستمداران از مزایایی همچون افتتاح یک مکان دولتی یا فراهم کردن وام یا خدمات دولتی دیگر در برابر جلب آرای شهروندان فعالیت یا کمک مالی آنان در مبارزات انتخاباتی یا جلب نظر شخصی شان را در اختیار آنها قرار می دهد. چنین شبکه هایی که حامی ـ پیرو خوانده می شود ممکن است در جوامعی که در آنها مردم بسیاری در حاشیه اقتصادی باریکی ادامه حیات می دهند و سازمان های رسمی برای حفظ بقای آنها چندان کارساز نیستند، بسیار رواج داشته باشد. در جوامع اقتدارگرا که در آنها بیشتر تصمیمات توسط گروه کوچکی از نخبگان گرفته می شود و تمام جوامعی که دستگاه های دیوان سالاری آنها از قدرت بسیاری برخوردارند، این روابط اهمیت زیادی دارد.

همچنین رانت حاصل از اقتصاد نفتی باعث می شود ضمن وابستگی شدید مردم و جامعه به دولت، دستگاه دیوان سالاری روز به روز پیچیده و فربه تر شود. با وجود چنین سیستمی طبیعی است که روابط و ترتیبات شخصی جهت استفاده از تسهیلات و خدمات دولتی حرف اول را می زند. در مناطق کمتر توسعه یافته به دلیل فقر اقتصادی و همچنین پررنگ تربودن مناسبات سنتی و پاتریمونیال، روابط و ترتیبات کلاینتالیستی به روشنی قابل ملاحظه است. این روابط در زمان انتخابات به خوبی قابل لمس است. به دلیل ضعف نهادمندی اجتماعی بخصوص سازمان های سیاسی و نهادهای صنفی، نامزدهای انتخابات مجبورند تا از میان حامیان و دلالان محلی عضوگیری کنند و از این راه حمایت سیاسی برای خود پیدا نمایند. گرفتن وام و تسهیلات، کاریابی، ارتقای شغل، کمک مالی و... بخشی از فعالیت های انتخاباتی آنهاست. این روابط در واقع ادامه ترتیبات ملوک الطوایفی است و به دلیل آن که مناسبات شخصی بر آن حاکم است به دموکراسی ختم نخواهد شد. دموکراسی بیش از هر چیز نیاز به نهادسازی و ترتیبات سازمانی جهت ارتباط سیاستمداران با توده ها دارد. این درحالی است که روابط کلاینتالیستی، سیاستمدار و توده را بدون واسط صنفی و سازمانی رو در رو قرار می دهد و این خود زمینه را برای گسترش پوپولیسم فراهم می کند و به همین دلیل نهادسازی اجتماعی و سیاسی در مناطق توسعه نیافته به خودی خود به عقب می افتد.

کریستوفر کلافم، وجود سه شرط را برای شکل گیری روابط حامی پروری در هر کشور لازم می داند؛ نخست، وجود منابع مالی قابل کنترل توسط یک یا چند گروه خارج از قدرت دولت. دوم، کنترل کنندگان این منابع باید قادر شوند که برای حفظ آن از کارگزاران خود حمایت کنند و بخشی از درآمد خود را به آنها اختصاص دهند و سوم، نبود یک اخلاق عمومی دوجانبه، یعنی نبود نظامی مشترک که براساس آن منابع و ثروت ملی بر پایه معیارهای همگانی و پذیرفته شده مبادله و تقسیم شود. در روابط و مناسبات کلاینتالیستی به جای احزاب قوی و فراگیر، جناح ها و باندهای سیاسی شکل می گیرند، درحالی که احزاب سیاسی به عنوان حلقه پیوند میان منافع اجتماعی و نهادهای تصمیم گیری عمل می کنند. هر چند ممکن است میان احزاب سیاسی، نیروها و طبقات اجتماعی انطباق کامل وجود نداشته باشد، ولی به هر حال هر حزب و گروه سیاسی علاقه های اجتماعی و طبقاتی خاصی را رهبری می کند. این در حالی است که با وجود مناسبات کلاینتالیستی، این جناح گرایی است که تشویق می شود. هر چند منازعات جناحی ممکن است بر سر به دست آوردن پیروان بیشتر باشد، ولی به دلیل حاکم بودن روابط شخصی و درجه بالای الیتیسم در آنها، این منازعات ساختار اجتماعی را به نفع تحزب واقعی به هم نمی زند و برعکس، این شخصیت محوری و قهرمان پروری است که رشد می کند و مرتباً دارودسته های ناپایدار به جای سازمان های قدرتمند سیاسی شکل می گیرد.

 از شاخصه های مهم چین نظامی اهمیت روابط درون گروهی است که آنرا به روابط اجتماعی ترجیح می دهند چرا که سود و دست یابی به منافع در این سیستم بر پایه ی روابط افراد باند است و بر همین اساس رعایت قوانین اجتماعی که تعمیم یافته می باشد برای آنها اهمیت ثانوی دارد و تجربه ثابت نموده که همیشه در نزاع بر سر منافع بین این گروه و جامعه ی قانون پذیر پیروزی عاید اهرم های قدرت خواهد شد.

 با عنایت به شرح پیش گفته، لزوم مبارزه باکلاینتالیسم بعنوان یک مانع بزرگ بر سر راه توسعه، رسالت مصلحان جامعه و اندیشمندان سیاستگذاری عمومی در شرایط فعلی است؛ برنامه ریزی برای تبدیل ساختار قدرت از سیتم  کلاینتالیسمی ( clientelism ) به سیستمی که  قانون مداری و تبعیت از اصل قانون حاکم است و حکومت مرکزی ناظر بر اجرای قانون و پاسخگو به مردم است. در نظام کلاینتالیسم ( clientelism ) مناسبات درون گروه و زیرساخت تشکیل قدرت بر پایه ی سنت استوار بوده و موازین قانونی و علمی رنگ و بویی اندک دارد و بیشتر، مناسبات و معیارهای شخصی محوریت بروز قدرت و اقدام سیاستی را سبب می شود نه قواعد و قوانین  و ارزشهای دموکراتیک و سیاست هایی که منفعت و ارزشهای عموم مردم را پیگیری کند.

 

منابع:

1.دیدگاه های آیت الله هاشمی رفسنجانی درباره ی مسائل سیاسی روز – روزنامه ی همشهری ، سه شنبه 4 آذر 1376، سال پنجم ، شماره ی 1417.

2.مهدی رحمانی. ویژه نامه ی آرمان جوان مورخه ی هفته ی سوم خرداد87

3. شبکه اینترنتی آفتاب. http://www.aftabir.com