انسان روزانه با مصرف (۲) لیتر آب و (۱.۵۰) کیلو گرم غذا قادر به ادامه زندگی است، در حالی که نیاز او به هوا در حدود (۱۵) کیلوگرم می‌باشد. این مقایسه مبین این نکته بسیار مهم است که میزان نیاز او به هوا معادل ۱۰ برابر نیاز او به آب و غذاست. اما با وجود اهمیت زیاد این نعمت خدادادی برای انسان، متاسفانه آن را جزو نیازهای اساسی خود تلقی نمی‌کند. رشد شهر‌نشینی و گسترش روند صنعتی شدن در قرون اخیر سبب آلودگی کره زمین شده است. منابع آلاینده هوا عمدتا به نیاز بشر به انرژی مرتبط است و شهرنشینی، توسعه صنایع و توقع استاندارد بالای زندگی با حداقل قیمت بدون توجه به محیط‌زیست کیفیت هوا را در وضعیت خطرناکی قرار داده‌اند.
کشور ایران نیز در پی افزایش جمعیت، رشد شهرنشینی، پیگیری برنامه‌های توسعه و رشد صنایع به‌ویژه در پایتخت و شهرهای بزرگ آن، به‌صورت جدی با معضل آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کند. آلودگی هوا در تهران به یکی از معضلات جدی تبدیل شده است. مطابق با بررسی‌های انجام شده، میزان بیماران تنفسی به دلیل تشدید این مشکل زیست محیطی در این شهر تا ۶۰ درصد افزایش یافته است. به علاوه در پی آلودگی هوا میزان آلاینده‌های دی‌اکسیدگوگرد، ذرات معلق و منواکسیدکربن افزایش یافته است که به‌صورت مستقیم به تشدید بیماری‌های قلبی، عروقی و ریوی منجر می‌شود. روزانه بالغ بر ۱۱۹۲ تن مواد آلاینده در هوای تهران منتشر می‌شود. بیشترین این آلاینده‌ها مربوط به اکسیدهای گوگرد با انتشار ۶۹۵ تن در هر روز است که بعد از آن به ترتیب اکسیدهای نیتروژن، منواکسیدکربن و هیدروکربن‌های سوخته نشده، عمده آلاینده‌های هوای تهران محسوب می‌شوند. براین ارقام باید ۱۶ تن ذرات لاستیک و ۷ تن آزبست لنت ترمزها را در سال اضافه نمود. همچنین اگرچه بیش از ۸۰۰ هزار واحد صنعتی مستقر در تهران سهم بزرگی در آلودگی این شهر دارند، ۸۸ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از آلایندگی وسایل نقلیه است.
مضاف بر موارد مذکور امروزه در ایران و از جمله در شهر تهران فقدان مدیریت یکپارچه شهری و عدم تعامل کارا میان دولت (به‌عنوان نهاد مدیریت ملی) و شهرداری تهران (به‌عنوان نهاد مدیریت محلی) به چشم می‌خورد که در تشدید این معضل زیست محیطی موثر است. تعارضات سیاسی و ساختاری نظام دولت و مدیریت شهری عدم تمرکزگرا: (تعارض تمایلات و سیاست‌های مرکزگرای دولت با تمایلات استقلال‌طلبانه و گریز از مرکز مدیریت شهری، تعارض تمایلات کنترل مرکزی و انتخابی دولت با تمایلات انتخابی دمکراتیک مدیریت شهری، عدم رسمیت جدی و ابهام در جایگاه مدیریت شهری در سیستم مدیریت جامعه و جز آن از جمله معضلات پیرامون تحقق مدیریت واحد شهری در تهران هستند که بر آلودگی هوا در این شهر اثرات سوئی بر جا گذاشته‌اند. چند پارگی مدیریت شهری در حوزه سیاست‌گذاری، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی از دیگر مشکلاتی است که در این عرصه در شهر تهران به چشم می‌خورد. امروزه مدیریت شهر تهران با معضل تعدد مراکز تصمیم‌گیری در رابطه با مسائل گوناگون مواجه است و ارائه خدمات مختلف به وسیله مدیریت محلی و مدیریت دولتی علاوه بر ایجاد نابسامانی‌های مدیریتی انجام صحیح و شایسته کارها را دشوار ساخته و باعث بروز بی‌نظمی، افزایش زمان و پایین آمدن کیفیت خدمات و اجرای برنامه‌ها در شهر تهران می‌گردد.
عدم مدیریت یکپارچه در حوزه محیط‌زیست شهری باعث نوعی از هم‌گسیختگی و بی‌نظمی در شهر تهران شده است. شهرداری در این شهر مسوولیت قانونی و توان مالی لازم برای مدیریت شهری را در اختیار ندارد. این نهاد در زمینه محیط‌زیست در بعد کلان اثر‌گذار نیست و با بوروکراسی اداری، ساختاری و سازمانی مواجه است. سازمان و اداره محیط‌زیست در استان تهران در این زمینه مسوولیت دارد. بسیاری از ابزارهای قانونی نه در اختیار شهرداری بلکه در اختیار سازمان محیط‌زیست و اداره کل استان تهران است. از سوی دیگر تا زمانی که به معضل آلودگی هوا در تهران به‌عنوان یک معضل در بعد ملی توجه نگردد و منابع مالی برای بهبود آن صرفا از منابع شهری تامین گردد، نمی‌توان به بهبود کیفیت هوای تهران امیدوار بود، چرا که با توجه به کارکرد ملی شهر تهران برای کشور، فراهم کردن اعتبارات ملی ضروری است. توجه به توسعه زیرساخت‌ها در شهر تهران همانند گسترش و بهبود شبکه حمل‌و‌نقل شهری از جمله مترو و اتوبوس که در بهبود کیفیت هوای پایتخت اثر انکارناپذیری دارد، همزمان مساعدت و مشارکت شهرداری تهران و دولت را می‌طلبد.
به نظر می‌رسد یکی از راه‌های تحقق مدیریت یکپارچه شهری در ایران و از جمله در کلان‌شهر تهران همکاری و هماهنگی میان دولت و شهرداری است و از آنجایی که تهران به‌عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران دارای جایگاه برجسته‌ای است، حضور شهردار در جلسات هیات دولت می‌تواند به تحقق این الگو در کشور کمک نماید که این امر بستر مناسبی را برای کاهش معضل آلودگی هوا در این شهر ایجاد می‌کند.. به علاوه از آنجایی که رفع معضل آلودگی هوا مستلزم مساعدت، همکاری و هماهنگی بیشتر دولت با نهاد مدیریت شهری است و با توجه به این امر که حل چنین معضل زیست محیطی نیازمند اعطای بودجه دولتی در کنار توان و امکانات شهرداری است و باتوجه به اختلافات جدی دولت با شهرداری تهران، در این زمینه طی دهه اخیر، وجود سازوکار اجرایی و نظارتی مناسب در ارتباط با بودجه می‌تواند در این زمینه راه گشا باشد. در نهایت اینکه با توجه به قدرت زیاد شهرداری‌ها در اداره امور شهری در شهرهای مختلف جهان که در بسیاری موارد منجر به ارائه تصویر مطلوب از شهر شده است، لزوم قانون‌گذاری در جهت اعطای قدرت، توان و اختیارات بیشتر به این نهاد در کشور می‌تواند سودمند باشد.

*معصومه سلطانی – دانشجوی دکترای سیاست‌گذاری عمومی

برگرفته از : ماهنامه صنعت و توسعه

sowt.ir/آگورای-آلودگی/